Ang Love ni Bulletx (Isang dekada na ang nakaraan)

Enero 4 ang kapanganakan ng ating matalik at mahal na kaibigan na si Violeta Atienza Marasigan na higit na kilala sa pangalang Bulletx, Tita Bullet, at Ate Bullet. Kung hindi siya sumakabilang buhay nuong April 18, 2000, seventy-one sana siya ngayon. Kung ganoon nga ang nangyari, most likely isa siya sa mga organizers ng reunion ng mga tibak ( Ganito Tayo Noon) at gaganapin ito sa kanyang namanang beach resort sa Puerto Galera Mindoro.

Magkalapit kaming magkalapit ni Bulletx nuon hindi lamang dahil magkasambahay kami sa bahay nila sa Templeton, Daly City mula 1996-1999, kundi halos araw-araw kami ay magkasama; siya ang driver, ako ang navigator, siya ang nag-bi-verbalize, ako ang taga-sulat, edit at lay-out (maging ang kanyang taunang newsletter cum holiday card), siya taga-patawa, ako ang taga-tawa ng kanyang maraming jokes, kasamahan sa pagpunta sa mga bulukan (garage sales at thrift stores), magkasama rin kami sa non-profit agencies sa San Francisco at Daly City at sa maraming community works and causes,ika nga sa hirap at ginhawa magkakasama kami nina Luisa Antonio at Atty. Lou Tancinco at marami pang barkada sa SoMa at sa San Francisco.

Naalala ko ang pangarap niya, at halos taun-taon sa araw ng kanyang kapanganakan binibilang ang pagdating ng araw ng kanyang retirement. Ang pangarap at malaking binabalak ni Bulletx ay maidevelop ang kanyang namanang beach resort sa Puerto Galera Mindoro bilang isang seminar center. Heto raw ang magiging retreat house ng mga tibak at ngo workers para mag-enjoy at magkasama-sama, ma-rejuvenate ang “activism” at mapasigla ang katawan at kalusugan (health), paninindigan (commitment), at ang loob (pakikipagkapwa at relasyon). Kasama ako sa malaking balakin ni Bulletx; ako ang kanyang inaasahang mag-develop ng curriculum at popular education strategies para sa life-long learning sa kanyang resort-seminar house. Sarap sana kung natuloy ang balak ni Bulletx.

Isa rin sa hindi ko makakalimutan sa huling Pasko ni Bulletx (1999). Dahil umuwi sila ni Pete sa Pilipinas to celebrate Christmas, New Year and her birthday, hinabilin ni Bulletx ang regalo niyang blue long sleeves para sa akin sa kanyang anak na si Bingo. Nakaligtaang iabot sa akin ni Bingo ang nasabing regalo nuong Pasko, at nuong bumalik siya mula Pilipinas, tinanong niya sa anak kung naibigay ito. Hindi maalala ni Bingo kung saan niya ito nailagay. Hindi na rin tinanong sa akin ni Bulletx kung natanggap ko ang regalo, okey lang at may dala naman siyang pasalubong sa akin mula sa Pilipinas.

Fast forward…Pagkatapos ng libing at memorial service sa City Hall ng San Francisco, nagmadali at nagkakaugaga ang pamilyang Marasigan sa pag-aayos ng kanilang damit at travel documents para sa paglipad nila sa Pilipinas. Magulo, maraming tensions at very chaotic ang sitwasyon sa bahay; naghahanapan ng mga passports at mga mahahalagang bagay na dadalhin sa gagawing memorial service sa Pilipinas. Hanggang sa biglang natahimik ang lahat. Namangha si Mang Pete, sampu ng kanyang anak nang matuklasan niya kung saan nakatago ang box ng mga passports. Pagkabukas ng kahon, ang nasa ibabaw ay ang blue-long sleeves na regalo ni Bulletx na dapat iniabot sa akin ni Bingo. Dalidaling bumaba si Mang Pete at iniabot sa akin ang nakitang regalo. Niyakap niya ako at ibinulong na “mahal na mahal ka talaga ni Bulletx.” Nag-iyakan ang ilang tao sa bahay, marahil naramdaman din nila ang “presence” ni Bulletx ng gabing iyon. Ang hindi kapani-kapaniwala, ang kanina lamang na chaotic, magulo at very tense na paghahanda sa paglipad sa Pilipinas ay bigla naging calm, peaceful and orderly.

Ang Love ni Bulletx ay naisulat ko nuong Abril 21,2000. Sana sa kanyang 10th death anniversary sa Abril 2010 makakalabas tayo ng isang koleksyon ng mga artikulo, essays at poems bilang parangal sa buhay at ambag ni Bulletx bilang isang dakilang Pilipina at kaibigan ng marami. Happy Birthday Bulletx!

Ang Love ni Bulletx

Ang Love ni Bulletx

Ang love ni Bulletx ay si Pete.
Si Marielle, Marlet, Dame, Bingo at Mark.
Kanyang apong sina Jay-jay, Shuntog, Adriel,
Mookie, Andre, at Iraya Diwa.
Mga sons-in-law, Joshua, Gilbert, Joey at kanilang pamilya
Ang kamag-anakan ng Marasigan, Atienza at Aguila

Ang alab ni Bulletx ay katatagan ng pamilya.
May pagmamahalan, pagkakaunawaan at paggalang.
Ng magulang sa anak.
Ng anak sa magulang.
Pagpapahalaga sa mga lolo’t lola.
Pag-aaruga ng mga bata at bagong silang.
Pakikiisa ng mga Tito, Tita, in-laws, pinsan, pamangkin,
Kamag-anakan man sa dugo o sa harap ng bayan.
Umaalab ang dugo ni Bulletx kapag:
Pinaghihiwalay ang pamilya tulad ng mga Cervania.
May pagsasamantala, pananakit at pang-aapi.
Niyuyurakan ang karapatan pang-tao.
Umiiral ang kawalang-hiyaan.
Kapayapaan ay ginugulo.
Kalayaan ay sinisiil.
Kapakanan ay pinagkakait.
Tulad ng equity bill ng World War II veterans.International Hotel. FEC. Dazo.
Martial Law. US imperialism.

Ang alab ni Bulletx ay pakikibaka.
“Dare to Struggle, Dare to Win!”
Ang alab ni Bulletx ay paglilingkod sa kapwa.
“Our Community, Our Responsibility.”
I-Hotel. NCCP. PEIP. West Bay. PBRC.PRC. JCYC. AARS. DCYHC.Canon Kip.VEC.

Kung minsan tinatanong ni Bulletx ang sarili:
“Bakit pa ako naririto sa Amerika?”
Dahil sa kanyang Love.
Dahil sa kanyang mga alab.
Dahil sa kanyang paniniwala at paninindigan.
Dahil sa kanyang mga pinaglalaban.
Dahil kailangan pang makibaka.
Dahil kay Pete, mga anak at apo, mga kaibigan
Dahil sa atin, sa iyo, ikaw, ako, tayo.
Tayong lahat. Pilipinong Kapwa.

Kung kay Bulletx,
Ang love niya ay simple lang.
Makisalamuha sa tao.
Makisalamuha sa kalikasan sa Puerto Galera.
Manggamot. Manghilot.
Mangolekta ng bato at paru-paro.
Maglaro ng Scrabble.
Mamili sa Goodwill, thrift stores, estate sales
Mag-handle ng workshops.
Magbigay ng jokes, kahit ulit-ulit hindi nakakasawa.
Magsalu-salo at mamasyal.
Kumain ng durian at luto ni Mang Pete.
Kumain ng mga pinagbabawal.
Tumugtog ng piano, gitara, accordion, tambuli, kulintang, minus one.
Awitin ang mga kantang may pananagutan, makabayan,
romantic memories, broadway musicals. OPMs.
Manukso ng mga kaibigan, hoping, sila’y magkakatuluyan.

Mahal na mahal ni Bulletx ang kanyang mga kaibigan.
Siya ay bukas, matapat, malapit at totoo.
Mahal na mahal siya ng kanyang mga kaibigan.
Sa iba’t ibang dako ng mundo.

Ang love ni Bulletx ay buhay.
Ang buhay ni Bulletx ay love.
Ang saysay: “Alab ng puso
Sa dibdib mo’y buhay.”
Pamanang walang hangganan.

4/21/2000

Pasko sa facebook

Ito ang unang Pasko ko sa facebook. Sa katunayan, nahatak akong magbukas ng facebook account dahil sa winika ng isang kaibigan sa isang reunion na hindi ko nadaluhan- “Dati REDBOOK, Ngayon FACEBOOK.”

Hindi ko nakagawian ang magpadala ng Christmas cards, at lalung hindi ko naging tradisyon ang magbalot at mag-abot ng regalo. Madalas nga sa pagsapit ng Pasko, malayo ako sa aking mga mahal sa buhay. Tulad ngayong Pasko, ang asawa’t anak ko ay nasa Pilipinas, ako ay nasa US. Mabuti na lamang nakalipad ako sa Los Angeles, nakasama ko ang 92 years old na nanay ko nitong Pasko.

Mabuti na lang may Facebook, nakapag-greet ako sa lahat ng Friends ko, at naiparating (extend) ang pagbati ko sa mga walang facebook pero nagkaroon ng pagkakataong mag-get-together. Kahit papaano maisasali ako sa balitaan, at sasabihin nagkita na kami ni MC sa facebook, nalaman ko na ang pinaggagawa niya, kung nasaan siya, at ang kanyang pamilya. Nasa mabuti naman siyang kalagayan.

Matagal-tagal na rin akong hindi nakakauwi sa Pilipinas. 1994 ang huling Pasko ko sa Pinas, 1990 naman ang huling pagdalo ko sa aming taunang hayskul reunion sa San Fernando, Pampanga, 1979 ang huling Pasko sa mga barkada ko sa Baguio, at 1971 ang huling Pasko ko sa baryong kapanganakan at tinubuan ko. Marahil matatagalan pa, o maari rin hindi na magkakaroon ng pagkakataon na mabalikan ko ang mga ito.

Gayun pa man, hindi ako nalulungkot at nakakaramdam ng pagkukulang o dis-appointments. Saan man ako naroroon sa Pasko, nuon man at ngayon, ginugunita ko ang halos lahat ng mga taong malapit sa aking puso, kahit hindi ko naipaparating sa kanila. Matalas ang memory bank ko, kaya kong balikan in almost complete details ang pinagsamahan namin sa Pasko, kahit na mahabang panahon na ang nagdaan. Malakas akong manariwa ng mga nakaraan, marahil iyon ang dahilan kung bakit ako naging historian at hindi engineer mula sa UP. Kaloob ito ng Diyos, at lubos akong nagpapasalamat.

Hindi tayo nabubuhay sa nakaraan. Hindi natin tinatahak ang kasalukuyang buhay at ang hinaharap na palaging nakatanaw sa nakaraan. Bawat sandali ay mahalaga. Ika nga every moment counts. (Ang pangalan ng consulting business ko ay MC for Moment Counts).

Nitong Disyembre, naging friend ko sa Facebook si Rommel Pangan, isang matalik na kaibigan sa hayskul, at huli ko siyang nakita nuong 1973. At nawalan kami ng balita sa kanya magmula nuon. Nag-alala kaming magbabarkda kung ano ang nangyari sa kanya. Nawala o nagtago siya ng walang paalam. (Kung minsan, mahirap mawari o matanggap, bigla na lamang maglalaho isang matalik na kaibigan). Hindi alam ni Rommel, sa maraming lecture at pagbibigay ko ng payo sa mga tao, ginagawa ko siyang halimbawa. Nuong hasykul kami nina Rommel sa isang periodic exam o pagsusulit na sunud-sunod mababa ang score niya sa maraming subjects. Ang malaking pagkakamali ni Rommel, laman ni Rommel ng kanyang isip ang nakaraan at katatapos na exam habang sinasagot ang exam sa kanyang harapan. Sa pag-alala niya sa wrong answers o misteps niya sa previous exam, ang resulta ng mga sumunod na exams ay mababa din.

Saan man tayo sa Pasko, at magmuni-muni man tayo sa nakaraan, eksaktong isang linggo lang, bagong taon na. Kaya nga madalas ang greetings ay “Merry Christmas and a Happy New Year! Maligayang Pasko at Manigong Bagong Taon”

Ang magaling ng facebook magagawa natin ang Kahapon, Ngayon at Bukas sa ating mga Friends.

Ano ang kulay ng Pasko?

Ano ang kulay ng Pasko?

Nuong bata pa ako, sa aking bayang tinubuan, ang naalala kong kulay ng Pasko ay sarisari.

Naglilipana ang mapupulang mansanas, keso de bola, Santa Claus, parol, pambalot ng regalo, belen at iba pang palamuti sa simbahan.

Hindi nagkakalayo ang dilaw at kulay ginto – ang tala, parol, maraming ilaw, kampanilya, aning palay, suman, bibingka, kutsinta, pandesal, belen at iba pang palamuti sa simbahan.

Ganoon din ang puti at kulay pilak – parol, kesong puti, puto, sopas, hapag kainan, belen at iba pang palamuti ng simbahan.

Lalung hindi paiiwan ang berde – kristmas tri kahit gawang plastic, parul, tamales, suman, pambalot ng regalo, belen at iba pang palamuti sa simbahan.

Nuong ako ay naging binata at nagkamalay ng panlipunan pagbabago, sa aking tinubuang bayan, nanibago rin sa akin ang kulay ng Pasko.

Tandang-tanda ko pa ang titik ng kantang pamasko “Bakit ang diwa ng Pasko hubad sa kulay…pawang pagpapanggap… pagtulong sa mahihirap?”

Ang pula ang siyang kulay ng pakikibaka at himagsikan.

Ang dilaw ay umigpaw mula sa pekeng dilawan tungo sa kulay ng labanang makabayan.

Bagamat tinutuligsa ang “All things white and wonderful, America made them all,” malinaw na ang puti ay tanda ng pananalig sa kapayapaan, pusong dalisay at kadakilaan.

At ang pagiging “green and daring” ay para sa ating environment at sandaigdigan

Sa kalagayan ko sa ngayon, malayo sa tinubuang bayan at sa mga mahal sa buhay, kahit makulay at manining ang kapaligiran, hinahanap ko pa rin tunay na kulay ng Pasko sa kaloob-looban ko.

Red Cross sa aking nakakatanda kapatid nasa ICU.

Namumutla at naninilaw ang kulay ng katawan.

Puti ng pag-asa at kabanalan.

Luntian ng tuluyang paggaling at pagtamo ng ginhawa. Harinawa.

Sa Pasko ang pagsilang ni Hesus, ang pinakahihintay, ang pagsalubong sa bagumbuhay.

Kulay buhay ang Pasko.

Mabuhay tayong lahat sa Pasko.

Mga nakakatuwang karanasan sa pagtulong ko sa kapwa sa panahon ng disaster

May hiling ang aking kaibigan si Girlie: MC, magsulat ka ng masaya naman. panay disaster ang FB notes at photos. something to make our future better than our past.

Sa totoo lang, hindi madaling magpatawa o magbigay ng saya kung kaharap mo ay kalunos-lunos at kaawa-awang kalagayan. Maging ang pagsulat ko ng series (itutuloy) na blogs hinggil sa martial law (“Flash mob ngayon, lightning rally nuon”), mga ghost stories sa karanasan ng mga immigrant na Pinoy, at ang aking ‘soul mates” series, ang lahat ay naantala dahil sa Ondoy at Peping.

Wala pa akong buwelong magkwento ng may kwenta. Pero yayamang nasa disaster at Operasyong Tulong mode pa rin tayo, isalaysay ko na rin ang kakaibang karanasan ko sa OT dito sa Amerika at maging sa Pilipinas.

Simulan ko sa San Francisco. Taong 1997, nasunog ang Delta Hotel, ang tinitirhan ng mga bagong saltang beterano (mga 200 na World War II veterans). Kinailangan ilikas mula sa tinupok ng sunog ang mga matatandang beterano sa Recreation Center bilang temporary shelter. Ang magaling naman dito sa Amerika, mabilis ang saklolo ng Red Cross, ng fire department at city departments. Gayun pa man, malaki ang papel naming service providers sa non-profit agencies dahil kami ang tumatayong tagapaggitna or cultural interpreter sa pagitan ng mga nasunugan at ng mga relief agencies.

Isang malaking adjustment ng mga nasunugan ay ang pagkain. Ang Salvation Army ang ahensiyang may responsibilidad magpakain sa mga nasunugan. Sa unang araw sa evacuation center ang dinalang pagkain ay mash potatoes, Italian spaghetti, steak at salad sa lunch. Sa dinner, lentil soup, lasagna, salad at fried chicken, at sa breakfast naman, fried eggs, sausages, bacon and toasted bread.

Isa-isa namin kinukumusta ang mga beterano. Marami sa kanila ang nagsasabing gutom pa rin sila. Tanong namin bakit, ang sasarap naman ng pakain sa nila. Simple ang sagot nilang lahat, “Kasi, wala silang sini-serve na kanin!”

Binanggit namin sa Salvation Army ang minor complaint ng mga beterano. Pero wala daw magawa ang Salvation Army kasi iyon daw ang pinapadala ng kanilang kitchen headquarters. Kaya’t ginawa namin nag-solicit kami sa Ling Nam, (volunteer kasi ang anak ng may-ari). The next day may kanin na at fried rice pa, ala Ling-Nam. Pagdating ng hapon at kinumusta namin sila. Gutom na naman daw sila. Nagtataka kami kung bakit? Simple lang sagot nila. Sa pilaan kasi, nakikipag-unahan ang mga itim(negro) at homeless, sa pagkuha ng pagkain, yun Ling Nam fried rice ang kinukuha,walang natira sa amin kaya’t tulad ng dati ulit – mash potatoes, pasta at salad ang naiwan sa amin.

Dahil sa nasunugan, kailangan ng mga beterano ang mga damit at kasuotan. Kaya’t nagpadala ng volunteers ng Red Cross para gumawa ng intake-assessment interview sa bawat isang nasunugan. Pagkatapos ng IAI binibigyan ng clothing voucher sa Macy’s Department Store (isang upscale store) ang mga nasunugan. Napansin namin pagkatapos ng IAI, nagkakaroon ng argumento ang mga beterano. Lumapit sila sa akin, “MC, bakit $75 lang natanggap habang ang iba ay $150?” Nagtataka din ako. “Ano po ba ang tinanong sa inyo,” taonong ko. “Do you have dress and shoes?” Ang sagot ng iba “none its all gone because of the fire and water,” at lumapit ako sa isang tatang na tipong nalamangan, “Ano naman po ang sinagot.“Of course, I have, I wear them all the time.” Ayun, worth $75 ang sagot ni Tatang. (Mahirap kung minsan ang may-pride at mayabang, nalalamangan.)

Ang advise namin sa Salvation Army sa pagdidistribute ng damit, sa halip na bigyan ng isa-isa at susukatin pa, ilagay na lamang ang lahat ng damit na binibigay o nakalaan para sa mga nasunugan sa isang malaking conference room sa katabing apartment, at tanging mga nasunugan lamang makakapasok at malayang makakapili ng kanilang damit at kasuotan na kanilang kailangan. Fair ang arrangement, kaya’t iniwan namin ang mga beterano sa Knoxx Apartment pagkatapos namin ipinaliwanag ang instruction ng Salvation Army.

Kinagabihan, binisita namin ang mga beterano, at may bitbit na biniling balikbayan boxes. Ang usisa ko, “Para saan po ba ang mga binili ninyong balikbayan boxes na iyan?” Simple lang naman ang sagot nina tatang. “Ang dami namin napiling damit sa Knoxx, sa akin dalawang balikbayan boxes, ipapadala ko sa mga kamag-anak ko sa Pilipinas!”

Nasunugan na, mga iniwang kamag-anak pa rin ang iniisip ng mga beteranong Pinoy sa Amerika!

Iyan ang Pinoy. Itutuloy ko pa ang ibang kwento sa susunod… Abangan.

Baha-lala na lang ba tayo?

NakakaBAHAla ang naganap na disaster, isang historic proportion ayon sa mga experts.

Kung lalapatan ng titulo ng kanta ang disaster, maaring piliin ang mga sumusunod; “Kay Lupit ng Tadhana” ni Willy Garte, “Di na natuto” ni Danny Javier ng APO , “Saan Ako Nagkamali” ni Tillie Moreno , at “Sayang” ni Claire dela Fuente.

Pero walang biro, nuong Sabado (US time) ko pa gustong magsulat ng notes, pero hindi ako makasimula dahil minomonitor ko ang lahat ng news feed at posting sa Facebook. At nagtatawagan kaming magkakapatid sa LA kasi ang kapatid namin at pamilya niya ay nasa may Cainta, at wala kaming communication sa kanila, kasama ang isa pang kapatid na nagbalikbayan nuong isang linggo lang.

KinakaBAHAn kami kung ano ang nangyari sa kanila. Gayun din ang ilang kaibigan dito sa Bay Area at nagpapatulong how to locate their relatives in the Philippines. Mabuti na lang at may Facebook, at nasusubaybayan ang lahat ng mga pangyayari, hindi lamang ang mga nakakayanig at nakakalungkot na larawan at video (youtube) ng kalamidad, kasama na rin ang nakakatabang pusong bayanihan, volunteerism, resiliency, lakas-loob, pagmamalasakitan at pagtutulungan ng mga tao sa ating bayan.

Nananariwa sa aking diwa ang mga Operasyong Tulong nuong 1972, 1974 at 1976; at aktibo akong kalahok sa tatlong OT. Ang OT nuong 1972 ay malaganap na nilahukan ng mga aktibista, mga beterano sa demo at rali sa kalsada at kilos protesta, pero nasa puso at pananaw rin ang slogan nagmula sa inspirasyon sa Tsina ni Mao – ang Serve the People (STP) at Panglingkuran ang Sambayanan. Sa OT 1974 at 1976 ay sa ilalim ng Martial Law, at least sa UP Diliman, may sariling-kusa ang mga estudyanteng mag-volunteer kahit may kaliitan pa ang hanay ng aktibistang nasa kilusang lihim.

Kaiba sa mabilis na pagbaha o flash flood sa September 26, 2009, ang baha sa 1972 ay dala ng walang hintong pag-ulan, sinasabi nilang tulad sa Bibliyang 40-days-40-nights sa great flood nuong panahon ni Noah, (Bagamat ang paliwanag ni Ed dela Torre, 40 days means very long time). Ang malaking pinsala ay hindi lamang ang Kamaynilahan kundi ang Gitnang Luzon, kasama na ang aming probinsiya ang Pampanga. Ang baha ay mula July 13 hanggang August 4, 1972. (Ang susunod na buwan ay Martial Law naman!)

Tulad ng inaasahan, hindi na umaasa ang mga tao sa gobyerno (ni Marcos), at mabibigo lamang, kaya’t sa sariling-kusa at lakas-loob ng mga tao sa pangunguna ng mga aktibista naitayo ang malaganap na OT sa mahigpit na pakikipag-ugnayan sa ABS-CBN at media. Sa UP Diliman halimbawa ang Physics at Chemistry labs ay ginamit na gawaan ng gamot, ang maraming team ay nagpupunta sa mga mayayamang villages at commercial establishments para mag-solicit ng donation, ang ibang team naman ay gumawa ng mga SI (social investigation) para i-survey ang laki at lawak ng nasalantang baha. Ang malaking bulto ng volunteers ay ang mga sumusulong sa baha para magbigay ng relief goods (pagkain, gamot at tubig) mula sa mga siyudad ng Kamaynilahan hanggang sa mga liblib na baryo sa Central Luzon. Ang mga local chapters ng KM, SDK ang nagtatayo ng mga OT headquarter at relief center.
Sa amin sa San Fernando, Pampanga, hayskul ako nuon, kakaiba ang sitwasyon. Ang mga unang linggo ng baha ay tubig na may taas na six (6) feet, lampas tao ika nga, pero pagkatapos ng tatlong linggo, nagtaka ang mga tao sa aming baryo, halos 4 feet ng baha ay putik, ang mga ilog at estero ay hindi na dinadaan ng tubig, puno na rin ng putik, ang malakas na agos ay sa mga sementong daan rumaragasa. Walang nagbibigay paliwanag sa pangyayari, abala ang mga tao kung papaano sila makaliligtas at mabubuhay sa pagtaas ng baha. May mga taong nakatira na sa mga bubong ng bahay, hindi lamang isa o dalawang araw, may umaabot pang linggo o matagal.

Ang solusyon ng gobyerno para maabutan ng relief goods ang mga sinalanta sa malalayong at liblib na lugal, at sa mga sumilong sa bubong ng bahay, ay helicopter. Dala-dala at hinahagis ang mga naka-plastic bag na nutri-bun, isang klase ng tinapay o pandesal, sa mga nasalanta ng baha. (Marahil ang logic ng nutria-bun- wala rin paglulutuan ng kanin kaya’t ok na ang tinapay na tatagal ng ilang araw, may katigasan nga lang at iba ang lasa.)

Ang ginamit na gobyerno bilang distribution centers o tagapagmudmod ng relief goods ay ang baranggay o barrio captain, mga sinanay na lokal lider ng PACD (Presidential Assistance on Community Development ni Ernesto Maceda). At alam ng lahat, at least malinaw sa karanasan sa aming baryo, kapag hinawakan ng barrio captain maraming kurakot at napupunta lamang sa mga piling tao at kamag-anakan ng kapitan.

Kakaiba ang pagtingin ng mga tao sa mga OT volunteers, na sumusulong sa baha gaano man kalalim o kaliblib ang lugal, gumagamit silang mga bangka na pahiram ng mga magsasaka at mangingisda o lamu sa Kapampaangan (raft), ang mga tibak galing sa Maynila ay nagamit pang Amphibian boat para lumusong sa Pampanga.

Kasapi ako sa SDK nuon, kaya’t inihanda namin ang pagdating ng mga OT volunteers mula sa Maynila ang kanilang matutuluyan at magagamit na center ng OT operation. Kitang-kita ang dedication at tunay na malasakit ng OT Team- hindi lamang ang dala ay mga relief goods at gamot may kasama pa silang mga doctor o paramediko, mga miyembro ng PKM (Pambansang Katipunan ng Mediko) at MASMED (Makabayan Samahang Mediko). (Ang PKM ay affiliate ng KM at ang MASMED ay sa SDK. Nuon wala pa man ang malaking sakuna o disaster may aktibistang samahan na ang mga pre-med at medical students.)

Ano ang papel ng lokal team ng OT? Ang pangunahing papel namin ang maging guide, dahil pamilyar kami sa area, at maging interpreter sa Kapampangan. Binanggit ko sa ilang taga-Maynila, na nakaka-intindi naman ang mga tao ng Tagalog bakit kailangan pa ang interpreter. Sa halip na oo o hindi ang sagot ng team leader ng bisitang OT, binigyan ako ng polyeto, ang pamagat ay “Ang Imperyalismong Kano at ang Baha sa Central Luzon.” Inaasahan kami, mga local team ng OT na pawang high school students, ang siyang magpapaliwanag sa laman ng polyeto habang inaabot ang relief goods at ginagamot ang mga nasalanta ng baha.

Ano ang ugnayan ng imperyalismong kano at baha? Kaya pala umaaagos ng putik sa bahagi ng San Fernando mula sa Angeles, dahil binomba ng mga Kano ang dike na umaapaw patungo sa Clark Field Base at nababahala silang aabot ang baha sa mga eroplano at headquarters sa loob ng base. Kung baga i-save ang base facilities, pabayaan ang tatamaan ng malakas na agos ng tubig, mga taniman, sakahan at mga baryong tinitirhan ng mga tao. Ito ang pinapaliwanag namin sa mga taong dinadayo namin sa gitna ng baha.

Ni minsan hindi ko matandaan na pinaliwanag namin sa tao na ang baha ay kaloob ng kalikasan o likha ng Diyos. Kaiba ang flash flood sa bagyong Ondoy. Binuhos ang mga tubig sa umaapaw na dike, kaya’t rumagasa sa ilog at lumubog o binaha ang mga kalapit na bayan. Pero hindi lamang ito ang dahilan, malaking bahagi kawalan ng concern ang nasa kinauukulan (gobyernong national at lokal), hinggil sa paghahanda para hindi sumapit o maiwasan ang malaking kalamidad tulad ng September 26, 2009. Malaki rin kakulangan sa disaster alertness at readiness, quick response team, at comprehensive strategy – rescue-relief-rehabilitation-rebuilding-renewal- sa mga nasalanta ng baha.

Pero sa pagbabalik-tanaw sa 1972, gayun din sa 1974 at 1976, iba ang Operasyon Tulong ng mamamayan, may tunay na malasakit, kagandahang-loob, pagkukusa, diwang bayanihan, at may gawaing pagmumulat pa. (Marahil kung nuon naipaliwanag namin ang ugnayan ng imperyalismong kano at ang pagbaha sa Central Luzon, sa ngayon kung utak- tibak pa rin ang mga volunteers sa maraming relief at disaster centers at operation Ondoy, ipapaliwanag nila ang ugnayan ng burukrata-kapitalismo at ang bahang Ondoy!

Gayun pa man, maging ang tibak ay nagbabago rin. Sila ang mga aktibo sa mga Facebook, Twitter, at media centers sa pagpapalaganap ng kabatiran hinggil sa disaster, pagpapalaganap ng mga Operasyon Tulong, at pagbibigay ng mga analysis sa nagaganap sa bayan. May nagpapasalamat pa kay Ondoy, dahil sa tingin nila binuksan at nanunumbalik muli ang tunay na pagmamalasakit sa kapwa, sa bayan, sa kalikasan at sa Poong Maykapal.

Nanalig ang maraming tao na ito na, sadyang napapanahon na, pagbabangon ng kapilipinuhan, pagkakapit-bisig ng mga nasa loob at labas ng bayan, para sa kaligtasan at kaunlaran ng sambayanan at ng tinubuang bayan at kalikasan.

BAHAla na. MakiBAHAgi tayo paglikha ng bagong kasaysayan ng Inang Bayan.

Ang Pagpapiyano sa Ilalim ng Martial Law

Lumalabas na hindi handa ang kilusan ng aktibista sa pagbaba ng martial law. Hindi ko rin alam kung nakahanda rin o sadyang mapurol ang kukote ng militar sa pag-implement ng martial law.

Sa isang masikip na kwarto, tinatawag na army barrack, mahigit na dalawampung katao ang pinagsama-sama sa loob. Hindi sila magkakakilala. Ang komon lamang sa kanila, sila ay mga dinakip at ikinulong sa nasabing barrack sa ngalan ng martial law. May hinuli dahil mahaba ang buhok, ang isa naman ay pinagbintangan nagnakaw ng riles ng tren, isang dating army naisama sa kulungan dahil sa kasong awol, ang isa naman, dahil napabayaan ang dating nahuli na makatakas, ang isa ay estudyante sa kolehiyo Maynila at ang apelyido ay Olalia, at samut-sari pa ang iba.

Kaming dalawa ni Pericles ay nasa nasabing piitan dahil nakasama ang aming pangalan sa listahan ng mga aktibista sa aming eskwelahan. At sa palagay namin ang source ng listahan ay ilang titser at principal ng aming hayskul. May dalawa kaming kaibigan at kasamahan, sina Alan at Alex, ang nauna ng isang araw sa amin sa barrack. Hindi namin nabatid kung papaano sila nahuli.

Alas dos ng madaling araw, madilim pa ang paligid, may biglang pumasok sa aming barrack. Dinampot sina Alan at Alex. Dinala sa sa main building sa kampo. Lalu kaming hindi makatulog ni Pericles dahil nag-aalala kung ano ang gagawin nila at kung kami naman ang isusunod. Hindi kami nakatulog at ina-abangan namin ang kanilang pagbabalik sa barrack ng malaman namin kung ano ang ginagawa sa kanila.

Inumaga na at hindi pa rin sila lumabas. Alas siyes ng umaga ng ibinalik sila sa aming barrack. Tahimik silang nag-ayos ng mga kanilang damit at gamit. Ilang minuto lamang bumalik ang sundo nila. Pinosas ang kanilang kamay at isinakay sa military truck. Hindi man kami nagkaroon ng pagkakataon makapag-usap.

Ang sambit lang nababasa ko sa bibig ni Alan. “Putang-Ina nila.” Nakakalungkot at nakakatakot makita ang dalawang kaibigang isinasakay sa truck parang mga kriminal. Hindi maitago ang lungkot at kaba sa kanilang mukha. Hindi namin mawari ni pericles kung ano ang mangyayari sa kanila. Ganoon din kaya ang mangyayari sa amin? Magiging katulad kaya kami nina Alan at Alex? Ito na ba ang martial law?

Isang kasamahan namin sa barrack ang lumapit sa amin, “sa YRC dadalhin ang dalawa ninyong kaibigan,” wika niya, “sa Youth Rehabilitation Center sa Camp Olivas.” Dagdag pa niya,”matatagalan na sila duon.” Marahil nagpiyano na sila.

Nagpakilala siya na magdadalawang linggo na siya sa nasabing barrack pero hindi pa siya mapadala sa YRC. Sina Alex at Alan ay nakadalawang araw, pero inilipat kaagad sila sa YRC. Ang maaring pagkakamali daw nina Alan at Alex ay maaring umamin silang miyemrbo ng anumang grupong aktibista tulad ng KM-SDK at tinanggap ng basta ang ilang paratang sa kanila.

“Walang alam ang mga sundalos na mga iyan. Kahit na Martial Law wala namang impormasyon ang militar sa mga tao at maging sa mga aktibista. Ngayon pa lamang nangangalap ng mga datos. Umaasa sila sa mga ‘confession’ ng mga hinuli nila. Manggagaling iyan sa sarili ninyo bibig. Kaya’t kung aaminin mong wala kang alam, wala silang magagawa, wala man silang proof o ebidensiya na mayroon kang alam. Deny everything. You know nothing sa lahat ng pinagsasabi o pinaparatang nila sa inyo.”

Linggo ng gabi, hindi naman ako makatulog. Malakas ang kutob ko na may ahente sa loob ng aming barrack at minamanmanan kami. Nang datingan ako ng antok at nakatulog ng ilang minuto, duon bigla sumulpot ang mga sundalong susundo sa amin para dalhin sa pinagdalhan kina Alan at Alex, sa main building.

Sa aming dalawa ni Pericles ako ang unang kinuha. Dinala sa madalim na kwarto at ang tanging ilaw ay iisa. Anim na sundalo ang nasa loob. Nakataas pa ang paa sa mesa ang dalawa. Lahat ay nagsisigarilyo. Mausok. Iniupo ako sa gitna at nasa taas ng aking ulo ang iisang ilaw. Para itong sa pelikula napapanonod sa pag-interogate ng mga pulis sa mga kriminal.

At isa-isang nagsasabi na kilala ako. Yun’ isa nakasama ko raw sa rali sa Clark sa Angeles. Iyun isa naman alam daw ay nakatabi ko sa malaking pagkilos sa kabayanan. At tinatanong kung kilala ko ang mga pangalang binabanggit nila. Binanggit nila ang mga pangalan nila Alan, Alex, Joe, Boy at Bong.

Consistent ang sagot ko. Wala akong alam. I don’t know them. Narecover ko ang confidence ko ng i-challenge ko sila na kahit hanapin ang mga attendance ko sa eskwela, perfect ang attendance ko at dahil candidate akong maging honor student sa aming graduation. (Alam ko naman talaga na perfect ang attendance ko sa klase!)

Wala silang makuha sa akin, kaya’t tinapos kaagad ang interrogation. Isinunod nila si Pericles. Naging consistent din siya. Ginamit niyang rason sa pagiging aktibo niya sa pagtulung sa akin para tumaas ang extra-curricular naming sa eskwela. Natapos si Pericles. Katulad ko, hindi rin siya nagpiyano, ang tawag kapag kinuha na ang finger prints mo, at hindi rin kami dinala sa YRC.

Dumating ang Lunes at Martes. Naging balita na sa amin ekswela na nakulong kami. May isang titser kaming naglakas loob na dumalaw sa kampo at para hanapin kami. Ganoon din ang ilang mga kamag-anak, may lumapit sa bise-gobernor para ma-advocate na ma-release kami.

Mag-iisang linggo, bago dumating ang Sabado, na-release kaming dalawa ni Pericles. Ang requirement lang –tuwing Sabado ay mag-rereport kami sa kampo. Ilang Sabado din naming ginawa pag-rereport. Minsang Sabado, sampung estudyante ang magkasabay-sabay dumating sa opisina sa kampo para mag-report. Lahat kami ay mga miyembro ng SDK pero nuong itinanong ng clerk kung magkakakilala kami. Ang lahat ay nagsabing hindi. Kaya’t ang clerk pa ang naglakas loob na i-introduce kami sa bawat isa.

Later na lamang nalaman na isang titser ang nagsabmit ng listahan dahil sa natatakot siyang masara ang eskwela dahil sa letter of instruction ng DEC at ng martial law. Hindi naman niya kilala kung sino ang tunay na aktibista at hindi, kung sinu-sino ang mga miyembro ng SDK? Ang listahang ibinigay ng titser sa militar ay listahan ng estudyante nasa honor roll at section one ng bawat year level. Iniisip niya marahil na madali kaming makakakuha ng military clearance. Walang full-timer na SDK ang nahuli, kasi hindi sila kilala ng titser.

Ang dalawang nagpiyano, sina Alan at Alex, ay na-release pagkatapos ng mahigit na anim na buwan nakakulong sa Camp Olivas. Dahil daw nakita kaming nahuli na rin ng umaga ng sabado, kaya’t inako daw nila sa mga interrogator ng silang dalawa ang mga founder ng SDK. Inaakala nila sa pag-amin ng totoo makakalaya sila at kami ay makakalaya rin.

Iba naman ang paliwanag ni Alan pagkalabas niya. Sabi niya: Kahit hindi ako aktibista at sumama lamang ako sa inyo dahil matalik ko kayong kaibigan, pero ng nakaharap ko ang mga interrogator, biglang kumulo ang aking dugo, kilala ko sila dahil sila ang nangingikil sa mga pulkero at tindera sa palengke. Matagal ng galit ang mga tao sa palengke sa kanila, kabilang na ang magulang ko. Kaya’t sa halip na magmaka-awa ako at sabihin kong wala akong kinalaman sa paratang nilang aktibista ako, buong tapang kong sinabi na ako ang founder ng SDK at galit ako sa mga sundalong nangingikil sa mga taong nagsisikap maghanap buhay sa palengke. Hindi ko maiwasang di magalit. Sobra na sila.

Alam ni Alan na nang siya ay tinawag muli para magtimbre ng kanyang sampung daliri sa isang papeles, ‘pagpiyano’ ang tawag nuon, matatagalan siyang makalaya. Wala siyang regret dahil naipamukha niya sa mga interrogators ang kanilang kawalang-hiyaan sa taumbayan.

Flash Mob Ngayon, Lightning Rally nuong Martial Law (Part 2)

Ang komon sa mga flashmob sa ngayon ay ang pagiging well documented nito, sa katunayan pa nga maraming video at digital camera ang ginagamit nang sa ganoon ang nagawang flashmob ay maipapalabas sa youtube, Facebook at sa marami pang behikulo sa internet at multi-media. Napapaabot ito sa worldwide audience sa cyberspace. Galing.

Ito ang malaking kaibahan sa mga kilos-protesta at lightning rally nuong panahon ng martial law. Ito ay dahil sa inyu ng sekuridad, hindi lamang ng mga kalahok kundi maging ang buong kilusang lihim. Hangga’t maari wala makukuhang katibayan o dokumentasyon na nagpapatunay sa paglahok sa mga kilos-protesta. Nag-iingat din ang kilusan. Mahirap na, kaya’t lubus na iniiwasan ang “magkasunugan” (ang kabit-kabit na hulihan ng mga tibak).

Of course, ang isang dahilan kung bakit walang dokumentasyon, ito ang kawalan ng press freedom at ‘democratic space.’ Hawak at kontrol ni Marcos ang buong media establishment. Gaano man kalaki o katingkad ang gagawing pagkilos ng oposisyon, hindi ito lalabas ng media, hindi ito mababasa o mapapanood. Kung sakali man makakarating sa ibang tao, ito ay sa pamamagitan ng pagkukwento at balitaan ng mga nakakita sa pagkilos. Pati ito ay sinikap supilin ng martial law regime kaya’t mahigpit na pinagbabawal ang tinatawag nilang ‘rumor-mongering’ o ‘pagtsitsismis’

Papaano na ilulunsad ang pagtuligsa sa rehimen kung ang mga organisasyon o paggrugrupo ng mga tao, laluna ng mga kabataan, ay ban o bawal na? Ito ang mga unang sinupil ng rehimen, ang mga national at regional centers of command ng mga mass organizations, trade unions at political parties. Kung pilay ang mga dating MO, tulad ng KM, SDK, MDP, STAND, NUSP, Lakas-Diwa, MPKP, Chi-Rho at marami pang iba, papaano maisasagawa ang demonstrasyon at rali?

Sa UP Diliman, sa mga unang araw ng pagbaba ng martial law, sinikap nitong maglunsad ng mobilisasyon tulad ng dati. Malaki ang papel ng DZUP, ang radyong hawak ng mga estudyante, sa kanilang ginawang panawagan at walang hintong pagpapatutog ng mga rebolusyonaryo at makabayang awitin. Nagkaroon ng candle light vigil sa loob ng kampus. Tulad ng inaasahan, kabilang din ang DZUP sa niraid ng mga militar kasabay ng mga putukan sa katabing headquarters ng Iglesia ni Cristo.

Sa pag-resume ng klase (remember na nasuspinde ng klase ng halos isang buwan pagkababa ng martial law) ang ilang aktibista ay manaka-nakang nagdaraos ng mga candle light vigil, para maiparating na may natitira pang liwanag sa kabila ng kadiliman dulot ng batas militar. Hindi rin ito nasustain, laluna ng nagsitago o hindi na bumalik sa kampus ang mga dating aktibista, maari ang ilan ay namundok, nag-underground o nahuli ng militar.

Sa first batch ng martial law, school year 1973-74, marami ng pagbabago sa kaayusan sa UP. Matingkad na militarisasyon sa kampus, hindi lamang ang mga lantad na security guards, pulis at mga ponjing na naglalakihang tiyan, mayroon ding mga inilagay na mga ahente na nag-aastang estudyante, maari rin sa hanay mismo ng estudyante ang mga ahente. Namayani ang paranoia o takot sa hanay ng UP Faculty at sa mga estudyante. Katulad marahil nuong panahon ng hapon, mayroong mga MAKAPILI (mga taong nagsusuplong sa militar) na nagmaman sa ginagawang pagtuturo at pagkilos sa klase at sa kampus. Marami ang mga check points at laganap ang mga spot checks.

Ang kalakhan ng mga Peyups na may student number 73-xxxxx ay walang kamalayan at kamuwang-muwang sa pre-martial law progressive at militant tradition sa Diliman. Sa iilan na natitirang FQS activists, ito ang malaking challenge: Papaano maisalin ang kilos-protesta sa mga bagong estudyante sa UP?

Isang paraan ay pagmumulat at magbabahagi ng kamalayang-pangkasaysayan (historical consciousness) sa pamamagitan ng Freshmen Orientation Program. Kasama sa pagbibigay ng guide tour sa loob ng kampus at familiarization sa university system ang pagbanggit kung saan naganap ang mga kilos-protesta at encounters ng estudyante at militar. Naglunsad rin ng ‘acquaintance party’ sa Vinzon’s Hall para sa mga bagong estudyante at dating estudyante.

Ang exposure ng mga estudyante sa mga masdi (mass distribution) at sabay-sabay na pag-iingay (sa beat ng Marcos-Hitler-Diktador-Tuta), ay nagbigay ng paghahanda sa tinatawag na silent march, isang tipo ng flashmod o lightning rally. Ganito ang paglalarawan ng silent marches.

Isang hapon, mga alas tres ng hapon, ang naglalabasang estudyante sa gate ng Palma Hall sa side ng BA building ay bigla na lamang walang imikan, basta na lamang naglalakad, sa isang direksyon patungo sa mainroad (Roxas Avenue ang pangalan ngayon), patuloy ang paglakad nila sa sidewalk o walkway, habang ang mga estudyante naman na nanggaling sa UP Library, Engineering at Law ay sasalubong sa kabilang kalsada at patuloy na maglalakad na walang imikan sa parehong direksyon patungo sa Vinzon’s Hall. Sa kahabaan ng kalsada mula AS hanggang Vinzon’s at dulo ng Sunken Garden, daan-daan ding ang estudyante kalahok sa silent march. Kapansin-pansin ang malakihang pagmamartsang walang imik, kahit ang mga nakasakay na bus, ikot o kotse at ang maraming tao sa paligid ng Sunken Garden ay mamangha. Tumagal ang pagkilos ng mga 5 to 10 minutes, tapos lahat ay nag-disperse at nagkanya-kanyang lakad at grupo at sa iba’t ibang direksyon. Isang kilos-protesta o lightning rally na naman ang nailunsad ng mga estudyante.

Naulit pa ganitong pagkilos ng ilang beses. Ang isa ay mula rin sa Palma Hall patungo sa UP Admin. Pero katulad ng candle vigil, hindi rin ito nasustain. Ibang tipong pagkilos ang kailangan.

Kung nakasali kayo sa mga ginawang silent march nuong 1973-74, magaling kung ma-share rin ang account ninyo.

Abangan ang susunod na kabanata…

Flash Mob Ngayon, Lightning Rally nuong Martial Law (Part 1)

Bago pa nauso ang Flash Mob sa youtube at Facebook, mayroon ng ginagawang tipong flash mob ang mga tibak nuong mga unang taon ng Martial Law sa Pilipinas. Ang tawag dito ay lightning rally, LR at kilos-protesta.

Ayon sa Wikepedia ang Flash Mob (or flashmob) ay isang “large group of people who assemble suddenly in a public place, perform an unusual action for a brief time, then quickly disperse. The term flash mob is generally applied only to gatherings organized via telecommunications, social media, or viral emails.”

Kung kayo ay napapap-wow sa panonood ng flashmob sa youtube o Facebook, laluna na siguro kung personal ninyong ma-witness o harap-harapan makikita ang ‘mob’; mamamangha ka at sasabihin mong “Papaano kaya nila nagawa iyon?”

Marahil sa mga taong naka-witness ng mga mapangahas na kilos-protesta sa ilalim ng umiiral na mapanupil at mahigpit na batas militar ay namamangha rin pero ang nasasaisip ay “Ang lakas ng loob ng mga batang iyan, bakit kaya ito ginagawa?”

Pareho ang description ng flash mob sa tinatawag na pagkilos o mob ng mga tibak nuong panahon ng martial law. Ang malaking pagkakaiba ng dalawa ay sa layunin o objective. Sa mga tibak ito ay bahagi ng AOM o Arouse-Organize-Mobilize na taktika na ang tunguhin ay ang istratehiyang “pabagsakin ang reaksyonaryong estado” at “dismantle ang martial law regime.”Ito ang long term objective.

Ang short term objective ay ang mapadama sa taumbayan na hindi lahat ng tao ay naging sunud-sunuran, nawalan ng tapang, at sumasang-ayon na sa bagong kaayusan. Nais ipakita ng ‘mob’ na buhay pa rin ang oposisyon ni Marcos at ng kanyang rehimen, at patuloy pa rin ang pakikibaka at pakikilaban para sa bayan. Kasama na rito ang pagbabalik sa ‘democratic space.’

Nuong una ang tawag ng mga tibak ay ‘mob’ rin, ang shortcut ng ‘mobilization.’ Later, magmula nuong mid 70s, binansagan na itong kilos-protesta at “lightning rally” o LR sa Manila Rizal o National Capital Region (NCR). Nakapaloob ang ganitong pagkilos sa tinatawag ng liderato ng MR na istratehiyang “urban insurrection” o “bugso”, na malaking kaibahan sa tinatawag na strategy ng “protracted people’s war” o yung “surround the city from the countryside” ng CPP/NDF/NPA.

Narito ang ilang na-witness at nilahukang kong mob nuong Martial Law. Alam ko marami pang iba, at sana, kahit papaano ma-share ito ng mga kaibigan ang kanilang kakaibang mapangahas na karanasan para sa ating collective memory sa panahon ng rehimeng batas militar.

Late 1972 hanggang mid- 1973. Sa mga kantina sa Molave at Yakal, ang pinakamalaking mob ay naganap sa student cafeteria sa Vinzon’s Hall. Ilang beses din itong ginawa, between 12 to 1 pm, kapag punung-puno ang mga estudyanteng kumakain at nakapila sa pagkain.

Ang instrumento ay kutsara, tinidor at aluminum tray. Sisimulan ng ilang kumakain ang pagkalembang sa mga tray, sa rhythm ng MHDT (Marcos-Hitler-Diktador-Tuta), sa simula ay mahina ang hampas, susunod ang katabing mesa hanggang sa sumabay na rin ang halos lahat ng kumakain at nakapila sa linya ng pagkain sa cafeteria. Ilang beses uulitin at palakas ng palakas, hanggang sa ang malakas na ingay at chanting ay maririnig na rin sa labas ng kantina at maging sa katabing building ng Vinzon’s Hall. Maraming mag-uusyoso at pupunta sa pinanggagalingan ng ‘ingay’, kasama na ang mga pulis. Nang nakaabot na ang mga pulis at security sa kantina. Bulaga, wala silang mahuhuli dahil ang lahat ay walang imik na kumakain lamang, as if nothing happened. Ito ay isang matagumpay na pagkilos.

Magmula ng ibinaba ang martial law hanggang 1976, ang mga buildings sa UP Diliman ay nilagyan ng rehas na bakal, sinara ang mga dating entrance, ang ginamit na lamang ay iilan lang sa gilid at may naka assigned na tanod at security pa. Sa bawat pumapasok na estudyante ay hinahanapan ng ID at tinignan ang laman ng bag. Hindi sila gumagamit ng metal detector tulad sa airport dahil ang hinahanap ay mga ‘subversive materials.” Ang pila sa entrance ay maaring tumagal ang 10 hanggang 30 minuto, laluna sa mga first hours ng pasukan.

Operasyong Masdi (mass distribution) ang tawag. Ang lokasyon ay ang AS building (Palma Hall), ang takdang oras ay between 11 to 2 pm, laganap ito nuong late 972-1973. Ang daring o mapangahas na pagkilos ay ginagawa ng mga tibak sa pamamagitan ng pagpapasok ng mga bawal na polyeto sa building. Madalas sinusuksok at itinatago sa katawan ang mga polyeto, maaring sa loob ng brief, panty, bra o tack-in sa pantalon o damit. Kapag nakapasok na ang tibak iipunin ito sa Fourth Floor, sa itinakdang oras, kapag naglalabasan na sa klase ang maraming estudyante ibubuhos ang mga polyeto pababa sa may stairs ng AS building, at kaagad-kaagad namang dadamputin ng mga estudyante. Pagdating ng security guards at ilang ponjing (ang tawag sa mga ahente) walang bakas o anino kung sino ang may kakagawan. Muli matagumpay na naman ang pagkilos. Ang pinaka mensahe ng mga polyeto, “Tutulan ang martial law, sumali sa kilusang lihim. Makibaka huwag matakot!”

Naulit muli itong masdi nuong 1977. Ang isang special edition ng “revolutionary collegian,sa halip na polyeto, ang ginamit sa masdi. Ang pinaka-mensahe ng propaganda ay “ilantad ang militarisayon sa kampus, patalsikin ang pagpasok ni Imee Marcos sa UP” (Note: sa Facebook ko lang nabatid na ang sumulat ng manifesto ay si Tolits Anonuevo). Ang istilo ng pagmamasdi ay kaiba sa dating ginagawa mula sa AS Fourth Floor at binubuhos pababa.

Sa panahong ito, pinapatupad pa rin ang pagdi-deploy ng mga ahente sa bawat klase. Nakaupo rin sa klase ang mga mole o ahente at sila ang nagsusuplong o kaya nagtuturo kung sinu-sino ang mga kumikilos pang aktibista, habang ilang ponjing ay rumoronda sa mga corridors, lobby at sa mga annexes. Gayun pa man, masinop ang SI (social investigation) ng kilusang lihim, parang panahon ng Hapon, bilang ang mga nagklase sa sa takdang oras, tulad ng alas onse, alam kung saan may nagroronda, at kung ilang ahente ang maaring nasa loob ng klase. Pinaghahati ang masdi teams sa bawat floor, may mga look-out o bantay sa stairs, may nakahabang sa bawat kwarto, at may distributing team na nagdadala ng mga revolutionary collegian sa bawat floor. Bilang ang bawat kilos, ang mga minuto at segundo, pag-ring ng bell, naglalabasan na ang mga estudyante, mabilis at masinop ang pagmamasdi. Sabay palabas ng masdi team sa bulto ng estudyante, kalat na lahat ang propa, walang nahuli ang ahenteng rondo. Months later nabalita na hindi na rin itinuloy ang pag-aaral ni Imee sa U.P. Isang matagumpay na pagkilos ng tibak.

Sundin ang mga susunod na kabanata ng lightning rally at kilos-protesta sa ilalim ng martial law.

Ilang Linggo Pagkababa ng Martial Law

Pagkauwi ko sa aming bahay sa Makati at napag-alaman ko na totoong under martial law na ang buong bansa, at isa-isang inaanunsiyo ang mga dinakip at ikinulong na mga oposisyonista ni Marcos, habang patuloy ang pagbabasa ni Kit Tatad ng mga letters of instruction at proclamations ng mga bagong batas para sa bagong kaayusan, kabilang na rito ang indefinite suspension ng mga klase sa lahat ng antas sa buong bansa.

Ipinasya ng aking magulang at kapatid na huwag muna akong bumalik sa San Fernando dahil may pangamba sila na maaring pinaghahanap na rin ako ng militar. Ang isang kaibigan ko, si Pericles, kasamahan ko rin sa SDK ang nagpasya ring ‘magpalamig’ sa Maynila. Magkasama kami sa Maynila habang sinusubaybayan naming ang nagaganap sa martial law.

Nabanggit ni Pericles na ilang araw pagkababa ng martial law may ilang aktibistang SDK ang tumuloy sa aming baryo at pinaghahanap ako. Pinaghahanap ako hindi dahil gusto nila akong isuplong sa militar, ang talaga nilang pakay ay nais nilang mamundok at sumama sa NPA pero hindi nila alam kung papaano.

Inaakala nila dahil nawala ako kaagad, sa unang araw ng martial law sa San Fernando, sumama na akong mamundok. “Nasaan si MC?” ang balisang tanong ni Winston, “Gusto naming sumamang mamundok, bakit iniwan kami?” Naalala nila kasi sa mga pulong namin sa HQ, ang madalas na sinasabi ng mga full-timer SDK “digmaang bayan ang sagot sa martial law.”

Sa pagbaba ng martial, may ilan kaming kasamahan na gustung-gusto at buo ang loob na humawak ng armas at lumaban, pero sa kamalasang palad, walang paghahanda ang SDK, at least ang aming chapter, sa ganitong scenario. Marahil hindi rin handa ang NPA ang tumanggap ng maraming recruit sa hanay ng mga tibak. Kaya’t ilang linggo, pabalik-balik ang ilang tibak sa aming baryo at hinahanap kami ni Pericles at nagtatanong kung saan at papaano sila mauugnayan.

Ilan sa mga kasamahan, matatalik na kaibigan at kababata ang nawala at hindi namin nabalitaan magpahangga ngayon. Tulad nina, Joe, Bong, Boy at Arnel, walang nakapagsabi kung tuluyan silang namundok o namatay sa encounter, o dili kaya nahuli ng militar at pinaslang at walang nakakaalam kung saan ang kanilang bangkay. Sila ang mga unang desaparecido sa ilalim ng martial law.

Nakaabot din sa kaalaman namin ni Pericles, na ilang araw pagkatapos ng martial law, ni-raid ang HQ ng SDK sa harap ng aming eskwelahan. Ang balita rin wala silang nakuhang dokumento at nahuling aktibista.

Halos isang buwan din ang suspensiyon ng klase sa eskwela, kaya’t nang inanunsiyo ng DEC ang pagbubukas muli ng klase sa mga selected schools ay nagbigay ng malaking balisa sa administration ng aming hayskul, ang Jose Abad Santos High School (Pampanga High School ang tawag ngayon).

Malaki rin kasi ang dagok ng ipinahahayag sa radyo ni Kit Tadtad at ng Department of Education ang Letter Instruction Number 5: Ipasasara ang alin man eskwelang nagpapasok at nagtataguyod ng mga aktibistang estudyante. Mahaba na nga ang suspension ng klase, peligro pang masara kung hindi “malinis” ang eskwelahan, ibig sabihin may kumikilos pang aktibistang estudyante.

Kapansin-pansin ang pagbabago sa aming haykul, laluna ang relasyon at pakikitungo ng mga titser sa estudyante, maging sa titser sa kapwa titser. Para bagang ang lahat ay naninimbang. Nawala ang tiwala sa bawat isa. Iniiwasan ang makipag-usap o pag-usapan ang mga nagaganap sa kapaligiran, lalung-lalo na ang nagaganap na hulihan sa Maynila. Hindi maitago ang takot at pag-aaalinlangan sa mukha ng mga tao.

Rumor mongering is punishable by law. Ipinagbabawal ang pagtsitsismis. Ipinagbabawal ang pag-grugrupo kahit na magkakabarkada. Maging ang grupong madyong o larong bingo ay binabantayan. Pero ang malaking sakit ng ulo sa lahat ng aming principal at ilang titser ay ang panawagan –“linisin ang mga eskwela ng mga aktibista.” Kung hindi magagawa, ipasasara ang buong eskwela.

Dati ng alam ng aming prinsipal at titser na malakas ang SDK sa aming eskwela. Kilala din nila ang mga lider, nangunguna na ako dahil sa aking involvement sa student council, school paper at sa pagtatambay namin sa regional HQ ng SDK. Gayun pa man, wala silang napapanghawakan ebidensiya laban sa amin.

Isusuplong ba naman kaya ako, sampu ng mga kasamahan kong aktibista, sa kabila ng pagkakilala nila sa akin bilang consistent honor student at uliran na mag-aaral sa aming eskwela? Para maging safe, idinaan ng prinsipal sa mabuting usapan. Para bagang nag-ala- Pontiyo Pilato sila, naglilinis ng kamay: “Hindi namin kayo patatalsikin sa eskwela, pero kumuha muna kayo ng clearance sa militar, bago namin kayo tanggapin sa klase,” ang instruksyon nila.

Isang Sabado ng umaga muli, sa halip na umuwi ako sa Maynila, inasikaso naming magkakabarkada ang mga clearance sa militar. Lima kaming magkakaibigan tumuloy sa Pampanga Command ng Philippine Army, malapit ito sa Kapitolyo at di kalayuan sa aming eskwelahan

Panatag ang aming loob tumuloy at kumuha ng clearance sa loob ng kampo dahil alam
naming walang dokumentong nakuha sa raid ng HQ. Malinis ang aming record. Nabigla na lamang kami nang tinignan ng clerk ang aming mga pangalan sa hawak niyang listahan; dali-daling dumating ang iba pang sundalo at kaming dalawa ni Pericles ay hinuli right there and there.

Nagtataka kami kung bakit: lima kaming magkakabarkada, ang tatlo ay wala sa listahan? Sino ang source ng listahan? Sino ang nag-submit ng aming mga pangalan?

Sabado ng hapon naiwan kami ni Pericles sa army barrack, ginawang kulungan magmula ng madeklara ang Martial Law. Punung-puno ng mga “nahuli” ang kulungan ng Pampanga Command. Pinagsama-sama kami sa may masikip na barrack, halos kalahati lang laki sa isang kuwarto sa aming eskwela. Wala itong banyo, gripo o toilet. Walang tulugan o katre. Sa malamig na simento kung mahiga; nakipagsisiksikan sa kani-kaniyang puwesto. Sinikap namin ni Pericles, kahit anuman ang mangyari, hindi kami maghihiwalay.

Samut-saring tao ang “inaresto” at nakasama namin sa masikip na barrack ng Pampanga Command: May hinuli dahil sa mahaba ang buhok, nagnakaw ng riles ng tren, nag-awol na sundalo, ang apelyido ay Olalia, ka-apelyido ng pinaghahanap na Olalia sa Cabalantian, umuwing lasing bahay, nakipagsuntukan sa kapit-bahay at iba pang kwento. Hindi lahat ay mga aktibista. Lahat kami ay lalaki, iba’t ibang idad.

Dalawa lamang aming kakilala sa loob ng kulungan. Si Alex at Alan, parehong miyembro ng SDK ng San Fernando, kabarkada din namin. Nauna sila ng isang araw sa amin sa barrack. Hindi naming alam kung papaano sila nahuli. Pero kahit na magkakakilala kami, sinikap namin huwag mag-usap ng hindi mahalatang magkakasama kami dati.

Hindi ako makatulog sa sahig at walang laman ang tiyan. Inaalala ko kung napag-alam na ng aming kamag-anak kung saan kami naroroon. Sabado, walang opisina sa kampo, kayat mahirap ma-trace kung saan kami dinala.

Very uncertain ang aming situation. Hindi namin alam kung ano ang susunod na gagawin. Hindi ako makatulog. Gising pero nagtutulugtulugan. Gusto mong makipag-usap pero wala ka namang maka-usap, marahil ganoon din ang ginagawa ng aming kasamahan sa piitan; tulog o nagtutugtugan. Iniisip kung ano ang mangyayari sa kanilang buhay sa ilalim ng martial law.

Ilang linggo pagkababa ng martial law, naranasan ko ang tunay na dagok ng martial law.